1 Ocak Kamu Malı Günü
Kamu Malı Günü dünyanın pek çok ülkesinde 1 Ocak günü kutlanır ve eserlerin telif hakkı koruma süresinin sona erdiği günü ifade eder. Bu tarih ülkeden ülkeye yargı alanlarının farklılıklarına göre değişebilmektedir. İlk olarak hangi tarihte kutlandığı konusunda kesin bir bilgi olmamakla birlikte ilk olarak 2004 yılında, Creative Commons’ın kurucu isimlerinden Lawrance Lessig tarafından gündeme getirildiği biliniyor. Kamu Malı Günü konusunda aktif çalışmalar yapan ve etkinlikler düzenleyen organizasyonlar arasında Communia, Creative Commons, Wikimedia Vakfı, Duke Üniversitesi Kamu Malı Çalışmaları Merkezi’ni sayabiliriz.
Kamu malı kavramı telif hakkı koruma süresi bitmiş veya hiç bir zaman telif hakkı ile korunmamış eserler için kullanılır. İlkinde ülkede geçerli fikri haklar kanununda belirtilen koruma süresi, ikinci durumda ise telif korumasından feragat edilmiş olması söz konusudur. Ülkemizde fikri haklar 1951 tarihli 5846 nolu Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK) ile korunur. FSEK’e göre ‘Koruma süresi eser sahibinin yaşadığı müddetçe ve ölümünden itibaren 70 yıl devam eder (Ek cümle: 21/2/2001 – 4630/16 md.) Bu süre, eser sahibinin birden fazla olması durumunda, hayatta kalan son eser sahibinin ölümünden itibaren yetmiş yıl geçmekle son bulur.’ Ülkemiz için yazarın ölümünden sonra 70 yıl olan bu koruma süresi ülkelere göre farklılık göstermektedir. Avrupa Birliği ülkelerinde süre aynı iken, bazılarında 50, Meksika gibi bazı örneklerde 100 yılı bulabilmektedir. ABD gibi belirli bir dönem boyunca eserlerin kamu malına dönüşmesini engelleyen düzenlemelerde olabiliyor. ABD yasalarına göre 1925 öncesi tüm kitaplar ve filmler kamu malı statüsünde. 1925 yılında 75 yıl için, yani 2001’e kadar eserlerin telif süreleri korunmuş. Ancak 1998’de Sonny Bono yasası adı ile bilinen Copyright Term Extension Act yasası ile bu süreye 20 yıl daha eklenmiş. 95 yıl sonra, 1 Ocak 2021’de ABD’de 1925 yılında yayınlanan, aralarında F. Scott Fitzgerald’ın The Great Gatsby (Muhteşem Gatsby), Virginia Woolf’un Bayan Dalloway gibi dünyaca bilinen çok sayıda eser kamu malı statüsü kazanacak. Bu nedenle ABD bu yıl Kamu Malı Günü’nü büyük bir etkinlikle kutluyor.
Telif hakkı eser sahibinin haklarını korumak ve yaratıcılığı teşvik için var ve önemli. Yazarın yaşamı boyunca korunan haklarının ölümünden sonra 50 yıl, 70 yıl gibi uzun dönemlerle bağlayıcı olması telif hakkı reformu tartışmalarının önemli konularından biri. Telif hakkı kanunlarının gelişen teknolojiye paralel, zamanın gereklerini taşıyan ve toplum yararını merkeze alacak şekilde iyileştirilmeleri, eser sahibinin ölümünden sonra eserlerin kısa sürede kültürel mirasa, eğitime, bilime, sanata ve toplumsal yaşama katkı sağlayacak şekilde kamunun erişimine açılmasına izin veren ve bu erişimi de denetleyen yapıda olması büyük önem taşıyor.
Kamu Malı Günü Dünyada 1 Ocak günü itibariyle kamu malı haline gelecek eserler için her yıl Vikipedi’de listeler yayınlanıyor. Kamu malı eserler Project Gutenberg, Internet Archive, ABD Kongre Kütüphanesi, Google Books, HathiTrust, Europeana, CC Search gibi platformlardan tüm dünyanın erişimine ücretsiz ve dijital olarak sunuluyor.
Creative Commons kamu malı eserlerin dijital koleksiyonlar içinde doğru tanımlanması ve makinece okunabilir yapıda üst veri oluşturulabilmesi için araçlar sunar. Bildiğiniz üzere Creative Commons’ın telifli eserler için altı lisans kombinasyonu var. Özgür kültür çalışmaları olarak anılan, telifsiz, kamu malı eserler için de CC0 ve PDM simgelerini oluşturmaya izin veren web tabanlı bir form sunar. CC0 telif hakkı ile korunmayan, telif hakkından feragat edilen çalışmalar için, PDM simgesi ise telif hakkı süresi kanunen sona ermiş eserler için kullanılır. Diğer altı lisansta olduğu gibi, bu simgeler eserlerin kullanıcısına kullanım şartlarını açıklıkla belirtirken, bu simgeleri oluşturmak için doldurulan üst veri alanları (bkz. PDM örneği) makinece okunabilir kodları oluşturmanıza yardımcı olur. Bu hak tanımlamalarının müze, kütüphane, arşiv gibi kültür mirası kurumlarındaki dijital koleksiyonların üst verilerinde yapılması, eserlerin dünyanın her yerinden erişilebilirliğini artırır ve doğru koşullarda kullanılmasını sağlar.
Türkiye’de kamu malı kavramı ve topluma sağladığı faydanın yeterinde gündem oluşturmadığını, halk tarafından yeterince bilinmediği için talebin de oluşmadığını gözlemliyoruz. Kamu malı eserler, yeni bilginin yaratılmasını teşvik ederek, edebiyat, sanat, müzik gibi pek çok alanda kültürel mirasa erişimi sağlayarak, eğitim için kaynak yaratarak, inovasyonun devamlılığını sağlayarak, bilgiye ücretsiz ve eşit erişimi mümkün kılarak, halk sağlığı için kaynak oluşturarak ve demokratik süreci ve değerleri teşvik ederek toplum için değer yaratıyor. Bu bağlamda ülkemizde eserleri telif koruma süresini dolduran çok sayıda yazarımızın eserleri dijital olarak kamunun erişebileceği hale getirilmeli ve bu konuda farkındalık yaratılmalı. Özellikle kültürel mirasımıza dünyanın her yerinden erişilebilmesi ve eğitim materyallerinin zenginleştirilmesi açısından Kültür ve Turizm Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, T.C. Devlet Arşivleri Başkanlığı ve Milli Kütüphane gibi paydaşların konunun takipçisi olması önem taşıyor.
Kamu Malı Günü vesilesi ile konuya dikkat çekmek, farkındalık yaratmak amaçlı Akademiden Notlar dizisinin bugün yayınlanacak programında kamu malı teması işlendi. Creative Commons Türkiye Şube Lideri Orçun Madran’ın Prof. Dr. Yaşar Tonta ile haftalık gerçekleştirdiği programı bugün saat 15:00’de YouTube kanalından izleyebilirsiniz.
