Kamu Malı Günü 2025: Kültürel Zenginlik ve Yaratıcılığı Kutluyoruz!

Telif koruma süresi sona eren eserlerin kamu malı statüsüne geçtiği gün olan 1 Ocak Kamu Malı Günü, fikir ve sanat eserlerinin geniş kitlelere ulaşmasını sağlayarak kültürel zenginliği ve yaratıcılığı kutlamak için önemli bir fırsat sunuyor.

Daha önceki bir yazımızda detaylandırdığımız gibi, telif koruma süreleri ve bağlı koşullar ülkelerin farklı kanunlarına göre değişiklik gösterse de, yılın ilk gününden itibaren telif koruması biten eserler herkesin erişimine açılıyor, paylaşılabiliyor ve her türlü yaratıcı amaçla özgürce kullanılabiliyor.

Telif hakkı kanunlarında koruma süreleri

Ülkemizde fikri haklar 1951 tarihli 5846 nolu Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK) ile korunmaktadır. FSEK’e göre ‘Koruma süresi eser sahibinin yaşadığı müddetçe ve ölümünden itibaren 70 yıl devam eder. (Ek cümle: 21/2/2001 – 4630/16 md.) Bu süre, eser sahibinin birden fazla olması durumunda, hayatta kalan son eser sahibinin ölümünden itibaren yetmiş yıl geçmekle son bulur.’ Bu koruma süresi Avrupa Birliği ülkelerinde aynı iken, kimi ülkelerde 50, Meksika gibi bazı örneklerde ise 100 yılı bulabilmektedir. ABD gibi belirli bir dönem boyunca eserlerin kamu malına dönüşmesini engelleyen düzenlemelerde olabiliyor.

Kanunlardaki ülkesellik ilkesi konusunda şu önemli ayrıntıyı unutmamak gerek: Bir eserin ABD’de kamu malı olması, her yerde kamu malı olduğu anlamına gelmeyebilir. Örneğin bir eser ilk olarak ABD dışında yayınlanmışsa, eserin yayınlandığı ülkede hala korunuyor olabilir. Daha anlaşılır olması için Aaron Moss’un telif efsaneleri konulu yazısında verdiği güzel örneği paylaşalım: Albert Einstein’ın görelilik teorisini açıklayan çalışması ilk olarak 1916 yılında Almanya’da yayınlanmış, ardından 1920 yılında İngilizce çevirisi yapılmıştır. Orijinal makale ABD’de kamu malıdır, ancak Almanya’da telif süresi 2025’in sonuna kadar (Einstein’ın ölümünden yetmiş yıl sonra) korunmaktadır.

2025’de kamu malı olacak eserler

Bu yıl kamu malı statüsü kazanacak eserler genel olarak şu şekilde: 

• Telif hakkı süresi “yazarın ömrü artı 70 yıl” olan ülkeler için (örneğin Türkiye, İngiltere, Rusya, Avrupa Birliği ve Güney Amerika’nın çoğu) 1954’te yaşamını yitiren kişilerin eserleri;
• “Yazarın ömrü artı 50 yıl” süresi olan ülkeler için (örneğin Yeni Zelanda ve Afrika ve Asya’nın çoğu) 1974’te yaşamını yitiren kişilerin eserleri; ve
• Amerika Birleşik Devletleri (ABD) için 1929 yılında yayınlanan filmler ve kitaplar (içerdikleri sanat çalışmaları dahil).

1 Ocak 2025 itibariyle ABD’de kamu malı haline gelecek önemli eserler arasında Virginia Woolf’un Kendine Ait Bir Oda, Ernest Hemingway’in Silahlara Veda, John Steinbeck’ın Altın Kupa ve Agatha Christie’nin Yedilerin Gizemi gibi kitaplar var. Karakterler dünyasından ise çocukluğumuzun parçası Temel Reis ve Tenten’in ilk orijinal versiyonları kamu malına dönüşüyor. Duke Üniversitesi Kamu Malı Araştırmaları Merkezi her yıl olduğu gibi bu yılda yeni senenin ilk günü kamu malı statüsü kazanacak eserleri derlemiş. 

Görsel: Cienkamila An English logo of the 2024/25 Public Domain Day in Poland CC BY-SA 4.0

Koruma sürelerinin ülkesel farklılıkları konusunda geri döner isek; örneğin ölüm yılı 1941 olan Virginia Woolf‘un eserleri Avrupa’da zaten kamu malı statüsünde idi. Buna karşılık Tenten karakterinin orijinali ABD’de kamu malı haline gelirken, ölüm yılı 1983 olan Tenten karakterinin yaratıcısı Herge‘nin eserleri Avrupa’da henüz kamu malı statüsünde değil. Bu gibi farklılıklarda Bern sözleşmesinin kısa dönem kuralının devreye girmesi gerekse de, konuyu kamu malı statüsünü belirlemek konusunun karmaşıklığını özetlemesi noktasında bırakalım.

Bu Wikipedia sayfasında tüm ülkeler için 2025 yılında eserleri kamu malı haline gelecek eser sahiplerinin isimleri listeleniyor. Fransa’dan Henri Matisse, Meksika’dan Frida Kahlo’nun eserleri dahil olan listede Türkiye’den Sait Faik Abasıyanık ve ressam Mihri Müşfik Hanım yer alıyor. Bu şekilde telif süresi sona eren, kamu malı eserlerin hızla farklı pek çok yayıncı tarafından yeni basımlarının yapılması hepimiz için en bilindik uygulamalardan biri. 

Kamu malı haline gelen eserlerin dijital kopyalarının teknik ve finansal bariyerler olmadan kamunun erişimine açılması; öğrenim, eğitim, sanat ve araştırmalar için sınırsız kullanımlarının sağlanması; ve dijital kopyalarının ayrıca korunarak yeni nesillere aktarılması kültürel zenginlik için en önemli gereksinimlerden biri. Kamu malı eserlere erişimin önünde yasal engel olmaması gerçeğine rağmen, ne yazık ki bu eserler çoğu zaman, türlü nedenlerle kamunun erişimine açılmamaktadır.

Bu konuya 2023 yılında daha geniş ölçekte değindiğimiz Açık Kültür Çalışmaları Planlama ve Değerlendirme Çalıştayı Sonuç Bildirgesi‘ne buradan ulaşabilirsiniz.

Galeriler, kütüphaneler, arşivler ve müzelerde kamu malı eserler

Galeriler-kütüphaneler-arşivler-müzeler (GKAMlar) adı ile andığımız bellek kurumlarının kültürel mirasın geleceğe taşınmasında çok değerli bir rolü var. Bu kurumlar koleksiyonlarını tam ve doğru üst verilerle kayıt altına alarak, uluslararası standartlara uygun sistemler üzerinden erişime sunarak, makinece okunabilir hukuki ve teknik yapılandırmalar sayesinde web üzerinde keşfedilebilir ve entegre hizmetler sağlayarak ve koleksiyonları uzun dönemli koruyarak topluma ve kendi hedef kitlelerine önemli katkılar sağlıyorlar. Sahip oldukları koleksiyonlar ile eğitim, öğrenim, yaratıcılık, turizm, araştırma ve inovasyon için temel kaynak yaratıyorlar.

Kamu malı eserleri sözü edilen standartlarda erişime açan Rijks Müzesi ve Internet Archive bu konuda en iyi örneklerden sadece ikisi. Verdiğimiz bağlantılar Public Domain Review’in bu kurumlardan derlenmiş koleksiyonlarına yönleniyor. Aynı sitede yüzlerce kamu malı koleksiyonu inceleyebilir veya https://www.rijksmuseum.nl/en ya da https://archive.org kurum web adreslerini doğrudan ziyaret ederek milyonlarca eseri bulunduğunuz lokasyondan inceleyebilirsiniz.

GKAM koleksiyonlarını açık erişime sunmak 

Kamu malı eserlere yasal biçimde, teknik ve finansal bariyerler olmadan ve etik ilkelere uygun şekilde erişim sağlanması, kültürel mirasın korunması, toplumsal belleği güçlendirmek, kültürel zenginliğimizi geniş kitlelere tanıtmak ve yaratıcı endüstrilere ilham olmak açısından çok önemli. Kurumsal politikalar, bu koleksiyonlara ev sahipliği yapan GKAMların söz konusu eserleri erişime açabilmeleri için önemli bir zemin oluşturuyor. Telif ve lisanslamaya ilişkin detayları içeren açık erişim politikaların eksikliği açık kültürün önündeki başlıca engellerden biri (raporun Türkçe versiyonu). 

GKAMların üstlendiği bu rolü desteklemek amacı ile Creative Commons Türkiye’nin Politika Geliştirme ve Savunuculuk çalışma grubu, GLAM-E Lab projesinin “External Open Access Policies” adlı çalışmasını Türkçe’ye uyarlayarak bir Açık Erişim Politikası Örneği hazırladı. Bu örnek politika metnini gerektiği şekilde değiştirerek, kurumunuza uyarlayarak kendi politika metninizi hazırlayabilirsiniz. 

Ayrıca daha önce hazırladığımız Kamu Malı Rehberi’nde Kamu malı nedir? Neden önemlidir? Kamu malı tahsis araçları nasıl kullanılır? sorularına yanıtlar bulabilir, kullanıcılarınız veya topluluk üyeleriniz ile paylaşabilirsiniz.  

Kamu Malı Günü etkinlikleri

2025 Kamu Malı Günü konusunda ABD ve Avrupa’da düzenlenen etkinliklerden çevrimiçi olanların bilgilerini aşağıda bulabilirsiniz:

• 9 Ocak 2025 Perşembe 08:00-16:00 UTC. Public Domain Day in Europe (Online katılım sabahki genel oturum, Avrupa oturumu ve öğleden sonraki genel oturumla sınırlı.) Düzenleyenler: Creative Commons, Europeana, Royal Library of Belgium (KBR), meemoo, Wikimedia Belgium, Wikimedia Europe. 

• 22 Ocak 2025 Çarşamba 18:00-19:30 UTC. Singin’ in the Public Domain: Public Domain Day 2025. Düzenleyen: Internet Archive.

Ek olarak, geçtiğimiz yıllarda Orçun Madran’ın Akademiden Notlar programında ele aldığı Kamu Malı Günü yayınlarını aşağıdaki bağlantılardan izleyebilirsiniz. 

• Orçun Madran & Yaşar Tonta. 12 Ocak 2024. Akademiden Notlar 110: Kamu Malı. 
• Orçun Madran. 12 Ocak 2024. Kamu Malı Günü ve Eğitime Yansımaları. Kanal B Eğitime Yolculuk Programı.
• Orçun Madran & Yaşar Tonta. 6 Ocak 2023. Akademiden Notlar 88: Kamu Malı Günü Özel Yayını 
• Orçun Madran & Yaşar Tonta & İlkay Holt. 1 Ocak 2021. Akademiden Notlar 30: Kamu Malı Günü Özel Yayını

Bu yıl da 10 Ocak Cuma günü Orçun Madran, Yaşar Tonta ve İlkay Holt Akademiden Notlar’ın 132. programında Kamu Malı Günü özel yayınında konuyu ele aldılar.

Geçmişin kültürel zenginliklerinin keşfedilmesi ve geleceğin yaratıcılarına ilham olması için eserlerin kamuya açıldığı 1 Ocak Kamu Malı günü kutlu olsun.